Отношение советских органов безопасности к Армии Крайовой (июль 1944 – январь 1945 гг.)

В статье рассмотрена проблема взаимоотношений советских органов госбезопасности и подпольной польской военной организации «Армия Крайова» в завершающий период Второй мировой войны. Автор приходит к выводу о том, что основными инструментами установления коммунистической диктатуры и подавления польского общества являлись органы НКВД, НКГБ, СМЕРШ. Репрессии были направлены против широких групп польского общества (помещиков, учителей, врачей, духовенства и т. п.) и конкретных лиц, которых советское руководство считало «опасными», «враждебными», угрожающими новым коммунистическим властям. По оценочным данным, с января 1944 года до конца 1940-х гг. на территории Второй Польской Республики было арестовано примерно 80–100 тысяч поляков, из которых несколько тысяч были осуждены (не считая польских граждан других национальностей). Они содержались в проверочно-фильтрационных лагерях, лагерях для военнопленных и интернированных, исправительно-трудовых лагерях и рабочих батальонах НКВД-МВД. Аресты, интернирование, массовые депортации и судебные процессы этого периода противоречили нормам международного права и стали началом нового, советского периода оккупации Польши.

Елисеева Н.Е., Аптекарь П.А., Нагаев И.М., Успенский И.В., Гурьянов А.Э. Каталог эшелонов с интернированными поляками, отправленными вглубь СССР // Репрессии против поляков и польских граждан. – Москва: Звенья, 1997. – C. 215–225.
Из Варшавы. Москва, товарищу Берия…: документы НКВД СССР о польском подполье 1944–1945 гг. / составители: Т.В. Волокитина и др.; ответственный редактор А.Ф. Носкова. – Москва: Институт славяноведения РАН; Новосибирск: Сибирский хронограф, 2001. – 444 с.
Рогут Д. Поляки и польские граждане в советских лагерях на Урале (1945–1957): исторический очерк // Актуальные вопросы изучения и преподавания истории, социальногуманитарных дисциплин и права / редколлегия: B.A. Космач, А.М. Дулoв. – Витебск: Витебский государственный университет имени П.М. Машерова, 2018. – C. 159–162. – URL: https://lib.vsu.by/jspui/bitstream/123456789/16562/1/159-162.pdf (дата обращения: 15.02.2020)
СССР и Польша: 1941–1945: к истории военного союза: документы и материалы / авторсоставитель Лавренов С.Я., и др. – Москва: ТЕРРА, 1994. – (Серия: Русский архив. Великая Отечественная. Т. XIV (3–1)). – 490 c.
Советский фактор в Восточной Европе 1944–1953: Документы: в 2 т. T. I: 1944–1948 /ответственный редактор Т.В. Волокитина. – Москва: РОССПЭН, 1999. – 687 c.
Специальная информация от С. Савченко В. Рясному об арестах членов польского подполья и реакции населения (Львов, 19 января 1945 г.) // Polska i Ukraina w latach trzydziestych–czterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiwów służb specjalnych. Т. VI: Operacja “Sejm” 1944–1946 / komitet redakcyjny Jerzy Bednarek, et al.; wybór dokumentów i redakcja Wanda Chudzik, et al. – Warszawa–Kijów: Archiwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji Rzeczypospolitej Polskiej; Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu; Instytut Badań Politycznych i Narodowościowych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy; Państwowe Archiwum Służby Bezpieczeństwa Ukrainy, 2007. – S. 431.
Armia Krajowa w dokumentach, 1939–1945: w 6 t. T. 3: Kwiecień 1943 – lipiec 1944 /komitet redakcyjny T. Pełczyński, et. al. – Londyn: Studium Polski Podziemnej, 1976. – 627 s.
Armia Krajowa w dokumentach, 1939–1945: w 6 t. T. 4: Lipiec – październik 1944 / komitet redakcyjny T. Pełczyński, et. al. – Londyn: Studium Polski Podziemnej, 1977. – 470 s.
Balbus T. Sowieci i Żymierski a lwowska AK w 1944 // Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej. – 2004. – № 12. – S. 67–79.
Caban I. Okręg Lublin Armii Krajowej // Armia Krajowa. Rozwój organizacyjny / redactor K. Komorowski. – Warszawa: Bellona, 1996. – S. 75–97.
Cenckiewicz S. Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943–1991 (wprowadzenie do syntezy). – Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2011. – 535 s.
Cenckiewicz S. Geneza Ludowego Wojska Polskiego 1943–45. – Warszawa: Akademia Sztuki Wojennej, Dreams Art, Walenciak Krzysztof, 2017. – 89 s.
Chmielarz A. Rola służb sowieckich w organizacji zwalczania polskiego podziemia niepodległościowego // Pion walki z podziemiem niepodległościowym RBP/MBP 1944–1954 /redactor T. Ruzikowski. – Warszawa: Wydawnictwo T. Ruzikowski, 2016. – S. 77–109.
Fornal P. Konspiracja akowska i poakowska w powiecie brzozowskim (1939–1949). Geneza, struktura, działalność i likwidacja. – Rzeszów: Instytut Pamięci Narodowej, 2010. – 768 s.
Gontarczyk P. PPR jako ekspozytura Kremla // W drodze do władzy. Struktury komunistyczne realizujące politykę Rosji Sowieckiej i ZSRS wobec Polski (1917–1945) / redactory E. Kowalczyk, K. Rokicki. – Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2019. – S. 491–518.
Grat–Wieteska Z. 30 Polska Dywizja Piechoty Armii Krajowej. – Pruszków: Oficyna Wydawnicza “Ajaks”, 1993. – 98 s.
Gryciuk F., Matusek P. Represje NKWD wobec żołnierzy podziemnego Państwa Polskiego w latach 1944–1945: w 2 t. Т. 1. – Siedlce: Wydawnictwa Uczelniane Wyższa Szkoła RolniczoPedagogiczna, 1995. – 397 s.
Grzelak Cz., Stańczyk H., Zwoliński S. Bez możliwości wyboru. Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1943–1945. – Warszawa: Bellona, 1993. – 258 s.
Historia dyplomacji polskiej: w 6 t. T. 5: 1939–1945 / redactor W. Michowicz. – Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN, 1999. – 844 s.
Hryciuk G. “Sprawa Lwowa właściwie wciąż otwarta”. Między nadzieją a zwątpieniem – Polacy we Lwowie w 1945 r. // Dzieje Najnowsze. – 2005. – № 4. – S. 111–138.
Indeks Represjonowanych. Т. XIX: Wywiezieni do Kaługi. Alfabetyczny wykaz 4936 żołnierzy Armii Krajowej oraz poborowych Polaków z Wileńszczyzny i Nowogródczyzny przymusowo wcielonych do 361 zapasowego pułku piechoty Armii Czerwonej od sierpnia 1944 do stycznia 1946 / redactory A. Dzienkiewicz, A. Gurjanow. – Warszawa: Ośrodek KARTA, 2008. – 799 s.
Kalbarczyk S. Polscy pracownicy nauki – ofiary zbrodni sowieckich w latach II wojny światowej. Zamordowani, więzieni, deportowani. – Warszawa: Neriton, 2001. – 295 s.
Kalbarczyk S. Sowieckie represje wobec polskiego podziemia niepodległościowego w Warszawie i okolicach na przełomie 1944 i 1945 roku // Pamięć i Sprawiedliwość. – 2002. – № 2. – S. 139–155.
Kielasiński A. Raport o zabijaniu // Stalinizm w Polsce. – Lublin, 1997. – URL: http://www.stalinizmwpolsce.com/ Lublin.html (дата обращения: 21.02.2020)
Kornat M. Porzucenie sojusznika i odruch współczucia. O brytyjskiej percepcji spraw polskich w roku 1944 // Polska 1944. Perspektywa sojuszników i wrogów / redactory M. Grądzka–Rejak, D. Golik. – Kraków: Wydawnictwo WAM, 2016. – S. 93–144.
Leszczyńska Z. Procesy sądowe w latach 1944–1956 wobec członków organizacji niepodległościowych na Lubelszczyźnie // Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956 / redactory W. Kulesza, A. Rzepliński. – Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2000. – 141 s.
Maciejowska A. Przerwane życiorysy. Obława Augustowska – lipiec 1945 r. – Białystok: Instytut Pamięci Narodowej, 2010. – 522 s.
Materski W. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego – narzucona władza // W drodze do władzy. Struktury komunistyczne realizujące politykę Rosji Sowieckiej i ZSRS wobec Polski (1917–1945) / redactory E. Kowalczyk, K. Rokicki. – Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2019. – S. 519–530.
Mitzner P. Oczyścić Lwów // Karta. – 1995. – № 17. – S. 135.
Nalepa E.J. Oddani partii Lenina i Stalina. Czerwonoarmiści w Wojsku Polskim 1943–1968. – Piotrków Trybunalski: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, 2014. – 471 s.
NKWD i polskie podziemie 1944–1945. Z «teczek specjalnych» Józefa W. Stalina / redactor A.F. Noskowa. – Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych “Universitas”, 1998. – 479 s.
Obława Augustowska – lipiec 1945 r. Wybór źródeł / redactory J.J. Milewski, A. Pyżewska. – Białystok: Instytut Pamięci Narodowej, 2010. – 384 s.
Paczkowski A. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego w latach 1944–1954 – struktury i mechanizmy działania // System stalinowskich represji w Polsce. Represje w Marynarce Wojennej / redactor I. Hałagida. – Gdańsk: Instytut Pamięci Narodowej, 2003. – S. 12–17.
Pietrow N. Działalność NKWD w Polsce w latach 1944–1945 // W drodze do władzy. Struktury komunistyczne realizujące politykę Rosji Sowieckiej i ZSRS wobec Polski (1917–1945) / redactory E. Kowalczyk, K. Rokicki. – Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2019. – S. 541.
Pietrow N. Stalinowski kat Polski. Iwan Sierow. – Warszawa: Demart, 2013. – 416 s.
Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej: w 3 t. T. 3: Armia Krajowa. – Londyn: Studium Polski Podziemnej, 1952. – 971 s.
Rogut D. Deportacje Polaków i obywateli polskich do ZSRS w 1945 roku: droga na Wschód //Pod czerwoną gwiazdą. Aspekty sowieckiej obecności w Europie Środkowo–Wschodniej w 1945 roku / redactory S. Rosenbaum, D. Węgrzyn. – Katowice; Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2017. – S. 90–109.
Rogut D. Mechanizmy sowieckich represji. Żołnierze Armii Krajowej w obozie NKWD nr 270 w Borowiczach (1944–1946) – studium przypadku. – Zelów: Marland, 2017. – 325 s.
Rogut D. Polacy i obywatele polscy w obozach NKWD-MWD ZSRR 1944–1956 // Represje sowieckie wobec narodów Europy Środkowo-Wschodniej 1944–1956 / redactory D. Rogut, A. Adamczyk. – Zelów: Atena, 2005. – S. 69–97.
Rogut D. Polacy w obozie kontrolno-filtracyjnym nr 283 NKWD-MWD w Stalinogorsku (1945–1947) // Od Rosji po Bliski Wschód. Studia historyczne z XX w. / redactor D. Rogut. – Zelów: Instytut Pamięci Narodowej, 2010. – S. 175–208.
Rogut D. Polacy z Wileńszczyzny w obozach sowieckich “saratowskiego szlaku” (1944–1949). – Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003. – 415 c.
Rogut D. The Polish Civilians and the Soldiers of the Home Army in NKVD/MVD Camps After 1944 // Gulag–Gupvi. The Soviet Captivity in Europe / redactory R. Kiss, I. Simon. – Budapest: Nemzeti Emlékezet Bizottsága, 2017. – S. 185–206.
Rogut D. Ucieczki żołnierzy Armii Krajowej z obozu NKWD-MWD nr 178-454 w Riazaniu (1945–1946) // Dzieje Najnowsze. – 2008. – № 3. – S. 79–93.
Romanowska E. Karzące ramię sprawiedliwości ludowej. Prokuratury wojskowe w Polsce w latach 1944–1955. – Warszawa: LTW, 2012. – 484 s.
Rosenbaum S., Tracz B., Węgrzyn D. Tiurma – łagier Tost. Historia obozu NKWD w Toszku w 1945 roku. – Toszek: Gmina Toszek, 2017. – 223 s.
Śląski J. Skrobów, dzieje obozu NKWD dla żołnierzy AK 1944–1945. – Warszawa: Rytm, 2003. – 86 s.
Srebrakowski A. Polacy w Litewskiej SRR 1944–1989. – Toruń: Adam Marszałek, 2000. – 392 s.
Teczka Specjalna J. W. Stalina. Raporty NKWD z Polski 1944–1946. – Warszawa: Rytm, 1998. – 640 s.
Terlecki R. Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944–1990. – Kraków: Książki Wydawnictwo Literackie, 2007. – 392 s.
Wierzbicka M. Lwów–Ural–Komi. Więzienie, łagry, zesłanie. – Wrocław: Zrzeszenie “Wolność i Niezawisłość”, 1993. – 243 s.
Wierzbicki M. Polska lubelska (1944 r.) // Dzieje Lubelszczyzny 1944–1956. Aspekty polityczne / redactory T. Osiński, M. Mazur. – Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2016. – S. 73–86.
Wolsza T. Więzienia stalinowskie w Polsce. System–codzienność–represje. – Warszawa: Wydawnictwo RM, 2013. – 294 s.
Zavadzka A. Duszpasterstwo polskie na Wileńszczyźnie w okresie sowieckim (1944–1990). – Białystok: Instytut Pamięci Narodowej, 2017. – 278 s.